Architektura i zabytki

Architektura

W bardzo szybkim czasie powstała świątynia trójnawowa, o imponującej architekturze baroku, typu centralno-podłużnego, na rzucie wydłużonego ośmioboku. Przy frontonie, od strony północnej w narożnikach fasady uwagę przykuwają dwie kwadratowe wieże, skośnie usytuowane. Sama fasada dwukondygnacyjna posiada głęboko cofniętą trójosiową, wklęsło-wypukłą część środkową. Ściany wież są lekko wklęsłe. Całość rozczłonkowana zdwojonym przełamującym belkowaniem i gzymsem profilowanym. Podobne rozczłonkowanie mają boczne elewacje wież. Dekorację okien stanowią zamknięte obramowane portale i nisze muszlowe. Kunszt roboty rzemieślniczej uwydatnia się w dachu. Dach nad nawą ośmiospadowy, strzelisty, z sześcioboczną ażurową wieżyczką na sygnaturkę, z latarnią nakrytą cebulastym hełmem. Na samym szczycie nad kulą krzyż. Dach nad kaplicami i zakrystiami dwuspadowy. Hełmy wież czteropołaciowe, o ściętych narożach i wklęsło-wypukłych łamanych liniach, zakończone również krzyżami na kulach. Dach przykryto dachówką holenderską, wieże blachą angielską.

Nawa główna wyniosła, ośmioboczna, otoczona obejściem utworzonym z prostokątnych odcinkowo zamkniętych ramion na osi poprzecznej. Wokół niej są cztery niższe prostokątne kaplice, połączone klinowatymi przejściami. Prezbiterium umiejscowione od strony południowej ma kształt prostokąta. W ściętych narożach z wydzielonymi wewnątrz płytkami znajduje się odcinkowo zamknięta absyda, a po bokach dwie zakrystie. Nad nimi na piętrze dwie loże. Prowadzą do nich metalowe lane schody. Pod chórem przedsionek prostokątny. Z niego wchodzi się metalowymi lanymi schodami na chór, a drewnianymi schodami na wieżę do dzwonów. Nad przedsionkiem na szerokiej arkadzie absydy o tuku koszowym, wspiera się chór muzyczny. Po bokach chóru można zauważyć dwa niewielkie składziki. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane pilastrami. Stylizowane kapitele zdobi rokokowa snycerska dekoracja. Pilastry narożne w nawie i prezbiterium ustawione są skośnie, nad nimi szerokie profilowane belkowanie. Ponad arkadami w kierunku skrajnych kaplic prowadzą płyciny, zamknięte koszowym nadwieszonym łukiem.

Nawę i prezbiterium zamyka kolebkowe sklepienie z lunetami w gurtach. Podobne sklepienie posiada zakrystia wschodnia. W zakrystii zachodniej zbudowano strop zwierciadlany z fasetą. Z prezbiterium do zakrystii prowadzą portale drewniane, zwieńczone rokokowymi kartuszami z hierogramami IHS oraz MARIA.

Przy filarach nawy półkoliście wysunięte cokoły, na nich rzeźbione postacie 4 doktorów Kościoła, dwóch papieży: św. Grzegorza i św. Leona Wielkiego i dwóch biskupów: św. Augustyna i św. Ambrożego, wykonane przez słynnego lwowskiego rzeźbiarza Michała Filewicza (1774-1781). Jego dziełem jest również krata ażurowa na chórze muzycznym, ambona i chrzcielnica. Chrzcielnicę otacza krata kuta – to praca Macieja Starzyńskiego z 1776 r. Natomiast balustrady kowalskiej roboty chronią okna w lożach. Posadzka kościoła jest wyłożona szwedzkim kamieniem. W podpiwniczeniu znajduje się pięć oddzielnych krypt, sklepionych kolebkowo. Przed kościołem stoją dwie figury i drewniany krzyż przyniesiony na ramionach żołnierzy polskich wkraczających do Chełma w lipcu 1944 r. Jedna z figur przedstawia św. Józefa Kalasantego, założyciela pijarów. Została ofiarowana przez Wojciecha Węglińskiego jako wotum wdzięczności Bogu za otrzymane łaski. Druga poświęcona Matce Bożej Łaskawej, którą ufundowała Marianna z Radzimińskich Wolska. Z jej funduszów – jak informują księgi rachunkowe pijarów – pokryto koszty związane z wykończeniem wnętrza świątyni. Testamentalnie ofiarowała swoje kosztowności na uzupełnienie brakujących przedmiotów. Testament zrealizował jej wnuk biskup Franciszek Olędzki sufragan kijowski. Wśród wielu zakupów znalazł się również zegar gdański zawieszony na wieży zachodniej w 1668 r. Wieżę wschodnią kościoła pijarzy przeznaczyli na dzwonnicę.

Dzwony z czasów pijarów zostały skonfiskowane przez władze carskie i odzyskane w 1923 r. Było to wielkie wydarzenie, które zgromadziło nie tylko duchowieństwo, ale także władze i mieszkańców miasta. Przywieziono sześć sztuk dzwonów: sygnaturkę z kościoła parafialnego odlaną w 1729 r. (waga 1 pud, 22 funty); dzwon duży, spiżowy (gdański), odlany w 1774 r. (13 pudów), średni, spiżowy, odlany w 1764 r. (6 pudów, 8 funtów); mniejszy, odlany w 1740 r., przelany w Chełmie w 1870 r. (3 pudy) oraz dwa dzwony zegarowe. Poświęcenie dzwonów odbyło się w sobotę, 18 sierpnia 1923 r. o godz. 8.30. W czasie II wojny światowej dzwony ostatecznie skonfiskował hitlerowski okupant, zostały one bezpowrotnie wywiezione do Niemiec.

Dzwony obecne pochodzą: pierwszy o wadze 260 kg z roku 1948, wykonany w firmie Dziewulskiego w Węgrowie. Napis na dzwonie prosi św. Józefa o opiekę dla miasta i wiosek. Drugi z roku 1985, waży 427 kg, z firmy Felczyńskich w Przemyślu. Nadano mu imię papieża „Jan Paweł II”, posiada napis „Zło dobrem zwyciężaj”. Trzeci z tego samego roku i z tej samej firmy, waży 860 kg, nosi imię „Maria” i prosi Boga o opiekę nad parafią i Ojczyzną. Wszystkie trzy dzwony powstały z ofiarności parafian. Dwa ostatnie konsekrował biskup pomocniczy, rektor KUL Piotr Hemperek w uroczystość Bożego Ciała 29 V 1986 r.

Polichromia

Całe wnętrze kościoła przyozdabia polichromia wykonana przez Józefa Meiera, nadwornego malarza króla Augusta III, pochodzącego z Saksonii. Napis nad wejściem do świątyni oznajmia wchodzącym „Josephus Meier pinxit 1758″. J. Meier wykonał swą pracę z wielką starannością i umiejętnością. Na całość dzieła składają się kompozycje figuralne, obrazujące tytuł kościoła, kult Matki Bożej, św. Józefa Kalasantego. Są również krajobrazy iluzjonistyczne, architekturalne, rzeźby, wazony, kwiatony, girlandy, muszle i kartusze wplątane w rokokową ornamentację. Kruchtę zdobi ewangeliczna scena faryzeusza i celnika z napisem „Deus propitius esto mihi peccatori”, czyli „Boże bądź miłościw mnie grzesznemu”, który poucza z jakim nastawieniem należy wchodzić do Domu Pańskiego. W prezbiterium możemy zobaczyć scenę powołania i rozesłania Apostołów, nawiązującą do tytułu kościoła. Natomiast obraz Trójcy Świętej: Bóg Ojciec, Syn Boży ze stygmatami męki i krzyżem oraz Duch Święty w postaci gołębicy – przypomina chrzest w imię trzech Osób Boskich, jako bramę wejścia do grona zbawionych. W nawie głównej, na czterech bocznych płaszczyznach, artysta umieścił cztery postacie Ewangelistów wraz z ich symbolami (Mateusz, Marek, Łukasz, Jan). Na suficie złoty monogram Marii – Matki Bożej Chełmskiej – w tle beżowo-szarym, otoczony promieniami, obłokiem i adorującymi aniołkami. Pod łukiem możemy zobaczyć obraz Matki Bożej Łaskawej, z rozłożonymi rękami, trzymającymi złamane strzały. Głowę jej otaczają promienie i gwiazdy oraz aniołki podtrzymujące koronę. Nad chórem widnieje postać św. Józefa Kalasantego w czarnym habicie pijarskim. Przy ogromnej staranności w budowie popełniono jednak błąd – wadliwie pokryto dach. Burze i u lewy, jakie nawiedzały Chełm, zniszczyły dachówkę, a woda zalewała sklepienie i freski Meiera. Dach remontowano kilkakrotnie. Wreszcie w 1878 r. dachówkę zdjęto, a w jej miejsce użyto blachy ocynkowanej, która nie należy do materiałów trwałych. Były dalsze uzupełnienia blachą cynkową i miedziowaną. W ostatnim czasie dach zabezpieczono blachą miedzianą. Zniszczone freski odnowił w latach 1890-1891 Witold Urbański, zaś całe wnętrze świątyni łącznie z polichromią, jak we wstępie wspomniano, Alojzy Goss (1970-1974).

Ołtarze i konsekracja kościoła

Ołtarz główny fundacji bpa Franciszka Olędzkiego sufragana kijowskiego, ustawiono w niewykończonym kościele już w 1756 r. Po 18 latach rzeźbiarz Michał Filewicz ołtarz przebudował. Miejsce centralne zajmuje barokowy krucyfiks z XVII w., pięknej snycerskiej roboty, słynący łaskami, obwieszony wotami męczenników ziemi chełmskiej. Krucyfiks bywa przesłaniany przez obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Złocenie i lakierowanie ołtarza to praca mieszkańca Chełma Stefana Słomińskiego z 1775 r.
W nawie bocznej od strony wschodniej są następujące obrazy w ołtarzach:
Matki Bożej Częstochowskiej, zawieszony w miejscu poprzedniego obrazu Matki Bożej Sokalskiej. Obraz obecny jest otoczony kultem sięgającym czasów niewoli narodowej, gdy umęczony lud błagał Boga o wolność Ojczyzny.
Obraz św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem malowany na płótnie. Ołtarz wykonany po roku 1763, fundacji Antoniego Dłużewskiego.
Obraz św. Józefa Kalasantego, twórcy bezpłatnych szkół elementarnych dla biednych dzieci. Ołtarz fundacji rodziny Komorowskich.
Obraz św. Kajetana z Dzieciątkiem, wielkiego jałmużnika i opiekuna sierot. Rodzina Węglińskich pokryła koszty budowy ołtarza.
W nawie od strony zachodniej są następujące obrazy w ołtarzach:
Obraz Przemienienia Pańskiego, skopiowany z płótna Rafaela. Fundacja rodziny Węglińskich.
Obraz Matki Bożej Łaskawej, szczególnie czczonej przez pijarów, datowany na rok 171 S, pochodzi z rozebranego w 1753 r. kościoła. Obraz fundacji rodziny Kunickich.
Obraz św. Józefa Oblubieńca NMP. Fundacja rodziny Komorowskich.
Do malowania bogatych w treść i formy obrazów pijarzy zaangażowali słynnego artystę Szymona Czechowicza. Wystarczy wspomnieć, że jego płótna są w Rzymie, Petersburgu, Warszawie, Krakowie, Wilnie. Lublinie i w wielu innych miastach. Dla chełmskiej świątyni namalował obrazy św. Kajetana, św. Józefa Kalasantego, św. Józefa Oblubieńca NMP i Przemienienia Pańskiego. Kościół wykończony i ozdobiony freskami Meiera, obrazami Czechowicza, rzeźbami Filewicza, konsekrował 28 października 1795 r., sufragan lubelski bp Jan Kanty Lenczowski. W tym czasie okrojona przez zabór austriacki diecezja chełmska została połączona z archidiakonatem lubelskim i nazwana chełmsko-lubelską, stąd konsekrator z Lublina. Należy dodać, że na mocy wcześniejszej decyzji bpa chełmskiego Walentego Wężyka, oficjalnie kościół otworzył i uroczyście poświęcił proboszcz chełmski ks. Michał Lenarski w uroczystość Wszystkich Świętych 1763 r.

Źródło: ks. M. Jabłoński, ks. Bolesław Uszczuk „Kościół pw. Rozesłania Św. Apostołów w Chełmie” Lubelskie Wydawnictwo Archidiecezjalne 1995